تنوع چشمگیر فیلم‌ها چه به لحاظ مضمونی و چه از نظر حضور فعال طیف‌های متفاوت فیلمسازی، رونق گرفتن بخش‌هایی که در گذشته مغفول مانده بودند مثل فیلم مستند و جدی گرفته شدن گونه‌های مختلف سینمایی، آسمان جشنواره بیست و پنجم را کاملاً آفتابی نشان می‌دهد.
علیرضا رضا داد که برای چهارمین بار دبیری جشنواره را بر عهده دارد، با ترسیم چشم‌اندازی امیدوارکننده از جشنواره فیلم فجر، از تلاش فراوان برای بهتر برگزار کردن مهم‌ترین رویداد سینمایی سال می‌گوید.
- اولین نکته‌ای که در مورد جشنواره امسال جلب توجه می‌کند، حضور پرتعداد فیلم‌های جنگی است.
- در هیچ دوره‌ای این تعداد فیلم جنگی در جشنواره حضور نداشت.
گویا باید این را حاصل سیاستگذاری‌های سینمایی دانست و اینکه فیلمسازان به حضور در سینمای دفاع مقدس تشویق شده‌اند. درست است؟
امسال رویکرد ویژه‌ای در نهادهای گوناگون نسبت به احیای سینمای دفاع مقدس وجود داشت و منابع مختلفی آمدند در خدمت این نوع سینما قرار گرفتند.
البته ما پارسال مجموعاً 5 فیلم دفاع مقدس داشتیم و امسال 9 فیلم جنگی در جشنواره حضور دارند و این بیشتر از آن آرایش کلی و سهم سینمای دفاع مقدس نیست.
در طول سال نزدیک به 80 فیلم تولید شده و از این تعداد، اختصاص 10درصد به سینمای دفاع مقدس، نسبت قابل قبول و متعادلی است.
البته سالهای گذشته منابع مالی برای سینمای دفاع مقدس که به هر حال سینمای پرهزینه‌ای هم هست، محدودتر بوده، این منابع امسال هم در مجموعه خود معاونت سینمایی و هم در سایر نهادهای مرتبط افزایش داشته است.
این حمایت‌ها و توجه ویژه باعث شده تا سینمای دفاع مقدس امسال پررونق‌تر از گذشته شود.
- نکته جالب توجه این است که بهار سینمای دفاع مقدس در غیاب کارگردانان شاخص این ژانر اتفاق افتاده است.
در واقع امسال فیلم‌های جنگی را کسانی ساخته‌اند که قبلاً در ژانر فیلم نساخته بودند.
سینمای دفاع مقدس یک روند طبیعی را طی می‌کند. چه‌بسا برخی از این فیلمسازان ایده‌ها و فیلمنامه‌هایی را در ذهن داشتند که مربوط به سالهای قبل بوده ولی فرصت و امکان ساخت آنها الآن مقدور شده است.
دست‌کم در مورد چند فیلم جنگی امسال که در جریان جزییات تولیدش هستم می‌دانم که این‌طوری بوده.
چیزی که برای شخص من اهمیت دارد این است که فیلمسازی دفاع مقدس تبدیل به یک رفتار طبیعی شده است، چنان‌که از نسل‌های مختلف و فیلمسازانی با سبک و سلیقه‌های متفاوت امسال فیلم دفاع مقدس ساخته‌اند.
امسال چند کارگردان در جشنواره فیلم دارند که اولین تجربه‌هایشان را در این عرصه انجام داده‌اند، البته اینها باز بی‌ارتباط با حوزه جغرافیایی دفاع مقدس نبوده‌اند و فیلم‌هایی قبلاً داشته‌اند که در همین جغرافیا ساخته شده بودند.
- یکی از سیاست‌های بنیاد سینمایی فارابی در دو سال اخیر بها دادن به مقوله اقتباس ادبی بوده و امسال شاهد افزایش کمی فیلم‌های اقتباسی هستیم.
اقتباس ادبی هنوز در سینمای ما چنان‌که باید جدی گرفته نشده. با این همه خوشحالیم که امسال تعداد اقتباس‌های ادبی‌مان در جشنواره افزایش داشته است.
- سال گذشته وقتی به فیلم «شاهزاده ایرانی» سیمرغ اقتباس اهدا شد، این تعبیر پیش آمد که شاید الگوی مناسب اقتباس ادبیات کهن است نه ادبیات معاصر.
چون پارسال «زمستان است» هم که اقتباسی از داستان محمود دولت‌آبادی بود در جشنواره حضور داشت.
جایزه‌ای که سال گذشته اهدا شد، سیمرغ بلورین بهترین اقتباس نبود، بلکه توجه ویژه‌ای به این موضوع صورت گرفت، چون اصلاً برای رقابت باید حداقل چهار یا پنج فیلم وجود داشته باشد و با یکی دو فیلم اصلاً فیلم برگزیده معنا ندارد.
برای امسال هم هنوز مشخص نشده که سیمرغ بلورین بهترین اقتباس را اهدا می‌کنیم یا خیر. البته ترجیح ما این است که این سیمرغ در جوایز جشنواره فجر وجود داشته باشد، چون این حوزه‌ای است که با وجود ظرفیت‌های بالایش، مغفول مانده است.
- در بخش مستند جشنواره امسال هم شاهد رونق قابل توجهی هستیم.
در کنار مستندسازان شاخص و باسابقه‌ای مثل محمدرضا اصلانی و منوچهر طیاب حضور نسل جوان هم پررنگ شده، به‌خصوص اینکه امسال چند مستند درباره فیلمسازان شاخص ساخته شده که احتمالاً دوستداران این فیلمسازان به تماشایشان خواهند شتافت.
گویا تعداد بالای مستندها باعث شد تا آنها را در دو بخش مجزا قرار دهید.
در حوزه مستند دو اتفاق مهم افتاده است. یکی تلفیقی از نسل‌های مختلف مستندساز است که آثاری را در جشنواره امسال دارند. دومی تعداد زیاد آثار مستند بلندی بود که هیأت انتخاب آنها را شایسته حضور در جشنواره دانسته بود.
این، حکایت از ظرفیت بسیار خوبی دارد که در حوزه سینمای مستند وجود دارد. به نظرم اتفاقاً این ظرفیت کاملاً قابل صدور هم هست. یعنی ما در نمایش فیلم‌های مستندمان با مشکل مواجه هستیم؛ مشکلاتی که اجازه نمی‌دهد مستندها را در سالن‌های سینما اکران کنیم ولی اتفاقاً این نوع فیلم مستند در خارج از کشور مورد توجه قرار گرفته است.
ما به محض اینکه متوجه شدیم تعداد آثار مستند بلند زیاد است بخش مستند بلند را از کوتاه جدا کرده و اعلام کردیم که برای مستندهای بلند یک بخش مستقل و یک سیمرغ اختصاصی اهداء خواهیم کرد.
به هر حال امیدواریم که سینمای مستند تقویت شود. در اولویت‌های سیاستگذاری معاونت سینمایی هم بها دادن به مستندهای بلند وجود دارد. امیدواریم مستندهای امسال فتح بابی باشد برای جهش و توجهی ویژه در عرصه فیلم مستند، به‌خصوص اینکه در این حوزه ما می‌توانیم به مستند تبلیغاتی، مستند علمی و مستند صنعتی هم بپردازیم.
- بین‌المللی بودن جشنواره فجر در این سال‌ها همیشه محل مناقشه بوده است. عده‌ای معتقدند جشنواره فجر صرفاً یک رویداد معتبر داخلی است.
خیلی وقت‌ها به نظر می‌رسد که از بخش‌های بین‌المللی فقط برای تقسیم جوایز میان سینماگران ایرانی استفاده می‌شود.
تقریباً یک دهه پیش ما در بخش مسابقه بین‌الملل در حضور فیلمی که جک نیکلسون در آن بازی فوق‌العاده‌ای کرده بود، سیمرغ بهترین بازیگر را به نابازیگر یک فیلم ایرانی داده‌ایم.
جدای از اینها دعوت از مهمانان سرشناس هم به هر حال یک سنگ محک برای سنجش عیار بین‌المللی بودن جشنواره است؛ آن هم در شرایطی که یکی دو سال است در کنار گوش ما جشنواره دوبی برگزار می‌شود.
در کشوری که تولید فیلم ندارد ولی سرشناس‌ترین کارگردانان و بازیگران جهان به فستیوالش می‌آیند.
ماهیت جشنواره‌ها با همدیگر متفاوت است. دوبی سینما ندارد و در واقع کاخ‌اش را باید بر مبنای اعتبار دیگران طراحی کند. ما سینما داریم به همین خاطر کاخ‌مان را براساس داشته‌های خودمان بنا می‌کنیم.
ما بیش از دوبی مهمان داریم. منتها مهمانان ما با مهمانان دوبی یا جاهای دیگر متفاوت‌اند. در جاهایی که سینما ندارند، همه تلاششان را می‌کنند تا با باز کردن پای آدم‌های مختلف به جشنواره، خودشان را مهم جلوه بدهند.
ولی ما که سینما داریم همه را جمع می‌کنیم تا سینمایمان را به آنها معرفی کنیم. ما امسال نزدیک به200 مهمان در جشنواره فیلم فجر داریم.
در این200 مهمان ممکن است بازیگر در میانشان نباشد ولی در عوض تمام آنها پیام‌رسانان سینمای ایران در سراسر دنیا هستند و اصلاً ما این هدف را دنبال می‌کنیم. به نظرم ما نباید غبطه بخوریم که چرا مثل فلان فستیوال نیستیم چون آنها حسرت سینمای ما را دارند.
در جشنواره دوبی هر کس صرفاً برای گشت و گذار و تفریح می‌آید، ولی در این جا کسانی که در جشنواره فجر حضور می‌یابند دنبال این هستند که یک فیلم بیشتر از سینمای ایران ببینند.
اصلاً بد نیست که در بین مهمانان، بازیگر یا کارگردانان مطرح حضور داشته باشند، ولی با توجه به اهدافی که ما داریم ظرفیت‌هایمان را بیشتر در جهت معرفی سینمای ایران به جهانیان قرار داده‌ایم.
در واقع بخش بین‌الملل جشنواره فجر برای این است که ما وزن خودمان را در دنیا بسنجیم.
- خب ما با ارسال فیلم‌ها به جشنواره‌های خارجی به نوعی داریم این کار را می‌کنیم.
اگر اینها در این جا حضور پیدا نکنند و در طول برگزاری جشنواره، فیلم‌ها را نبینند، شما مطمئن باشید که درخشش سینمای ایران در محافل بین‌المللی کاهش قابل ملاحظه‌ای خواهد کرد.
در واقع ما با جشنواره فجر به عنوان یک فستیوال بین‌المللی، سعی در تعامل با کشورهای مختلف دنیا را داریم و این که بستر‌سازی می‌کنیم برای حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های معتبر جهانی.
به هر حال به جز هند و آمریکا، بقیه کشورها از معبر جشنواره‌ها برای معرفی فیلم‌هایشان استفاده می‌کنند اگر این معبر را جدی تلقی نکنیم، دستاوردهایمان قطعاً کمتر از این می‌شود. در واقع ما بخش بین‌الملل را برای سینمای ایران می‌خواهیم.
- در واقع شما دارید نگاه تازه‌ای را برای بخش بین‌الملل جشنواره پیشنهاد می‌کنید.
من فکر می‌کنم اگر با این نگاه به مسئله نگاه کنیم آن وقت خیلی از شائبه‌ها برطرف می‌شود.
آوردن یک بازیگر شاید خیلی ساده‌تر از این باشد تا شما مدیران و تصمیم‌گیرندگان جشنواره‌های معتبر را به ایران بیاورید و سعی کنید محصولات سینمای ایران را به آنها معرفی کنید تا این سکوی پرشی شود برای حضور موفقت‌آمیز در جشنواره‌های جهانی.
- با این همه باز من فکر می‌کنم می‌شود جشنواره فجر را به عنوان یک فستیوال بین‌المللی بهتر برگزار کرد.
ما در گذشته جشنواره جهانی تهران را داشتیم که جزو فستیوال‌های رده A دنیا بود و چه در فیلم‌های حاضر در بخش مسابقه‌اش، چه در هیأت داوران و چه در مهمانانی که به ایران می‌آمدند، همه چیز در حد یک جشنواره رده A بود.
آن هم در شرایطی که بیش از 90درصد محصولات داخلی ما، فیلمفارسی بود و در سال فقط به تعداد انگشتان دست فیلم متفاوت و آبرومند ساخته می‌شد.
جشنواره‌های تهران و فجر هر دو بین‌المللی بودند منتها رویکردشان تفاوت داشت.
آن موقع چون سینمایی برای عرضه به جهانیان وجود نداشت، همه انرژی و ظرفیت‌ها سمت این می‌رفت که فیلم‌های مهم دنیا به تهران آورده شوند، ولی در جشنواره فجر رویکرد ما این است که ما دیگران را به ایران دعوت کنیم تا سینمای خودمان را به آنها معرفی کنیم.
- امسال صحبت از حضور فیلم‌هایی مثل «کوکب سیاه»، «جدا افتاده» و «بابل» در جشنواره بود.
فیلم‌هایی که حضورشان می‌توانست تنور جشنواره را گرم‌تر کند. چه شد که این فیلم‌ها در فهرست جشنواره قرار نگرفتند؟
حضور فیلم‌های خارجی منوط به توافق با پخش‌کنندگان فیلم‌هاست. شرایط فیلم‌ها هم با یکدیگر متفاوت است. بعضی فیلم‌ها کپی آزاد دارند و بعضی‌ها ندارند.
برخی فیلم‌هایشان را می‌فروشند و برای جشنواره آنها را در اختیار ما نمی‌گذارند. بعضی‌ها اساساً در این منطقه هنوز توزیع کننده‌شان معلوم نیست و فیلم‌هایی هم اصلاً امکان نمایش پیدا نمی‌کنند.
در آن تاریخی که رسانه‌ها خبر احتمال حضور فیلم‌هایی را در جشنواره منتشر می‌کنند، زمانی است که دوستان در حال تلاش برای فراهم کردن زمینه حضور این فیلم‌ها هستند.
برخی از این تلاش‌ها ثمر داده و نتیجه‌اش فیلم‌های خارجی قابل توجهی است که در جشنواره امسال به نمایش درمی‌آیند و بعضی از فیلم‌ها هم به دلایلی که گفتم به جشنواره امسال نرسیدند ولی ممکن است برای برخی از این فیلم‌ها، امکان اکران عمومی فراهم شود.
- در سالهای گذشته بعضی از تهیه‌کنندگان به نمایش گسترده فیلم‌ها در جشنواره معترض می‌شدند.
بعضی از فیلم‌ها آنقدر در جشنواره به نمایش درمی‌آیند که از حالت نمایش در فستیوال که قاعدتاً باید محدود باشد، خارج شده و به نوعی حالت اکران عمومی را پیدا می‌کند.
یکی از تهیه‌کننده‌ها می‌گفت آنقدر فیلم مرا در جشنواره نمایش دادند که اکران عمومی‌اش در واقع اکران دو بود. امسال برای تعداد نمایش فیلم‌ها چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
جشنواره‌ها مقرراتی دارند و باید بر اساس آن حرکت کنند. ما الان فرض کرده‌ایم که برای هر فیلمی بیشتر از 5 هزار بلیت فروخته نشود.
- یعنی اگر از یک فیلمی استقبال قابل توجهی شود، مثل سالهای پیش برای سانس‌های فوقالعاده مدام بلیت فروخته نمی‌شود؟
اگر هم سانس فوقالعاده بگذاریم، این کار با اجازه تهیه‌کننده و با اختصاص دادن بخشی از درآمد سانس فوقالعاده صورت می‌گیرد. ما یک هماهنگی کلی با اتحاد تهیه‌کنندگان داریم و به صورت جزیی‌تر با تهیه‌کننده.
هر کسی هم که فیلمش در جشنواره شرکت می‌کند در واقع مقررات آن را می‌پذیرد. ضمن اینکه من اصلاً با این تحلیل موافق نیستم که جشنواره به رونق اکران لطمه می‌زند. به نظرم اتفاقاً بر عکس است.
- جدای از اینها، گاهی اوقات در طول جشنواره فضایی برای برخی فیلم‌ها ساخته می‌شود که به نفعشان نیست. البته بر عکسش هم صدق می‌کند.
تجربه نشان داده که بیشتر وقت‌ها جشنواره به نفع فیلم‌ها عمل کرده. بعضی از فیلم‌هایی که در جشنواره نیامدند و اکران شدند، نسبت به فیلم‌هایی که نمایش جشنواره‌ای داشتند و بعد به نمایش عمومی در آمدند، خیلی با استقبال مردم مواجه نشدند.
- البته سال‌هاست که خیلی از فیلم‌های پرفروش را آثاری تشکیل می‌دهند که اصلاً در جشنواره نمی‌آیند.
همین امسال «آتش‌بس» پرفروش‌ترین فیلم سال شد که در جشنواره حضور نداشت.
«آتش‌بس» از فضای نیامدن بیشتر استفاده کرد. ضمن اینکه می‌توانید «چهارشنبه‌سوری» را هم مثال بزنید که بعد از موفقیت در جشنواره، در اکران هم به توفیق قابل قبولی رسید.
- البته «چهارشنبه‌سوری» بلافاصله بعد از جشنواره اکران شد. در واقع از همان حال و هوای جشنواره بهترین استفاده را کرد.
خب، این نشان می‌دهد که جشنواره می‌تواند به رونق اکران بیفزاید.
- تعدادی از فیلم‌های کلاسیک هستند که در طول این دو دهه مدام و در بخش‌های مختلف به نمایش درآمده‌اند.
واقعاً نمی‌دانم امسال چندمین باری است که «هملت» گوزینستف قرار است در جشنواره فجر پخش شود یا «رنگ انار» پاراجانف دوباره امسال در یک بخش تازه گنجانده شده.
به نظر می‌رسد که تعدادی فیلم در انبار موجود است که هر سال به بهانه‌ای آنها را در بخش‌هایی که فقط عناوینشان تازگی دارد، نه فیلم‌هایشان، به نمایش می‌گذاریم.
این البته درصدش خیلی کم است، ضمن اینکه شما به این نکته توجه داشته باشید که دیدن فیلمی مثل «رنگ انار» بعد از 10 سال روی پرده برای نسل جدیدی که علاقه‌مند هستند، اتفاق قابل قبولی است.
به هر حال یکی از وظایف جشنواره‌ای که قدمت و سابقه زیادی دارد این است که برای نسل جوان هم شاهکارهای کلاسیک تاریخ سینما را به نمایش بگذارد؛ فیلم‌هایی که در نمایش‌های اولیه‌شان در جشنواره فجر، مخاطبان امروز، دوران کودکی‌شان را سپری می‌کرده‌اند.
البته تلاش کرده‌ایم که تعداد فیلم‌های تکراری را پایین بیاوریم، منتها در برخی از مباحث مثل اقتباس ادبی بدون ارائه الگوهایی که قبلاً به نمایش درآمده اصلاً نمی‌توانیم پیش ببریم.
در این زمینه‌ها اگر می‌خواهیم آدرس‌های درستی را بدهیم باید به سراغ نمونه‌هایی در تاریخ سینما برویم که لاجرم در دوره‌های گذشته جشنواره هم به آنها پرداخته شده بوده.
- جشنواره فجر در دهه 60 با شور و حال خاصی برگزار می‌شد. آن صف‌های طولانی گرداگرد سینماها، الان برای خیلی از سینما‌دوستان تبدیل به نوستالژی شده است.
الان سال‌هاست که دیگر خبری از آن صف‌ها و آن استقبال شگفت‌انگیز مردم از جشنواره نیست.
نمی‌شود انکار کرد که جشنواره فجر مثل دهه اول برگزاری‌اش نیست که خیلی‌ها شب‌ها دم سینماها می‌خوابیدند تا صبح جزو نفرات اول صف باشند.
البته واضح است که بخشی از ماجرا به تسهیلاتی بازمی‌گردد که نسبت به گذشته گسترده‌تر شده و مثلاً پیش فروش بلیت، امکان فیلم دیدن برای تماشاگران علاقه‌مند به سینما و جشنواره را راحت‌تر کرده است.
ما به نسل‌های آتی شما خواهیم گفت که یک دوره ما می‌رفتیم یک شب تا صبح پشت سینما فلسطین صف می‌ایستادیم تا یک دوره بلیت پیش‌‌خرید کنیم، چون در آن زمان احتمالاً همه از طریق اینترنت بلیت جشنواره را تهیه می‌کنند.
البته از یک واقعیت نباید غافل شویم؛ اینکه در مورد جشنواره فیلم فجر، در دوره‌هایی سینما تقریباً تنها وسیله سرگرمی بود. نه تلویزیون اینقدر شبکه‌ها و برنامه‌های رنگارنگ داشت، نه خبری از ماهواره بود و نه دسترسی مردم به فیلم‌ها اینقدر وسیع بود.
این پارامترها را اضافه کنیم به کل سینما، آن وقت می‌بینیم که جشنواره فیلم فجر نه فقط به حیات خودش ادامه داد، بلکه توانسته همچنان بخشی از آن شوق را در جامعه سینمایی زنده نگاه دارد.
- شما دبیر جشنواره و مدیر عامل بنیاد سینمایی فارابی هستید و فارابی هم نهاد برگزارکننده جشنواره است.
البته این نهاد به جز برگزاری، در شکل‌گیری خیلی از فیلم‌های شرکت‌کننده هم سهیم است. این سهم فارابی را در کلیت جشنواره چگونه تعریف می‌کنید؟
ما در جشنواره فجر به نوعی کارنامه خودمان را می‌بینیم چون هر آنچه که در جشنواره فجر به نمایش درمی‌آید، خودآگاه و ناخودآگاه از معبر حمایت‌های فارابی عبور کرده.
جشنواره فیلم فجر ویترینی است برای اینکه ما خودمان را به درستی ارزیابی کنیم و ببینیم چه نقاط قوت و ضعفی داریم.
- دبیر جشنواره اختیاراتی دارد که در مقررات جشنواره تعریف شده‌است. از این اختیارات چقدر استفاده می‌کنید؟
در همان حدی که در مقررات جشنواره آمده. البته، یک شورای سیاستگذاری داریم که بعضی چیزها را در آنجا طرح می‌کنیم و بقیه هماهنگی‌ها را هم با بقیه دوستان انجام می‌دهیم.
- دبیر جشنواره این اختیار را دارد که فیلمی را که هیأت انتخاب رد کرده، وارد بخش مسابقه بکند. از این اختیار تا حالا استفاده کرده‌اید؟
من تا حالا از اختیاراتم به این شکل استفاده نکرده‌ام و ترجیح می‌دهم که بعد از این هم استفاده نکنم.
- امسال ربع قرن از برگزاری جشنواره فیلم فجر می‌گذرد. به عنوان کسی که چهار دوره دبیری جشنواره را برعهده داشته، مسیری که جشنواره فجر در طول این سال‌ها طی کرده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به نظرم جشنواره فیلم فجر مسیری روبه‌رشد داشته است. اگر جشنواره را آینه سینمای ایران بدانیم، می‌توان گفت که اگر سینمای ایران مسیری رو به رشد را طی کرده، جشنواره فجر هم به تبع آن رو به اعتلا حرکت داشته است.
